Begin oorlog en evacuatie

Op 10 mei 1940 om 4 uur ’s ochtends zijn de eerste vliegtuigen hoorbaar boven Veenendaal. Al gauw is het duidelijk dat de oorlog nu echt begonnen is. Omdat Veenendaal in de Grebbelinie ligt, moet de bevolking geëvacueerd worden. Nu moet blijken hoe goed de maandenlange voorbereiding werkt. De Veenendalers krijgen opdracht om wat spullen in te pakken en eten voor één dag mee te nemen. Te voet vertrekken ze dan naar Elst, waar ze aan boord zullen gaan van schepen die hen verder naar het westen zullen brengen. Wie te ziek of te oud is om te lopen, wordt met de auto gebracht. Om 13.00 begint de evacuatie. 

Met een tempo van één wijk per uur gaan de Veenendalers op pad, maar al gauw blijkt dat dit veel te langzaam gaat. Het tempo wordt opgevoerd, maar daardoor begint de strakke organisatie in de soep te lopen. Het is een lange tocht: 3 uur voor degenen die aan het einde van de Kerkewijk wonen, en al gauw het dubbele voor mensen die vanaf de andere kant van Veenendaal komen. Groepen raken door elkaar, gezinnen raken elkaar kwijt. De inscheping in Elst ontaardt al gauw in een chaos, vooral als de inwoners van dorpen aan de overkant van de rivier de rivier oversteken en zich aansluiten bij de Veenendalers. Om nog zoveel mogelijk mensen weg te krijgen, geeft de burgemeester toestemming om de planning los te laten. Zoveel mogelijk mensen worden ingescheept en vertrekken richting het westen. Niet iedereen kan met de schepen mee, zo’n 3000 mensen blijven achter in Elst en vertrekken de volgende dag met de trein.

Ondertussen worden in Veenendaal huizen en andere gebouwen in brand gestoken om het schootsveld vrij te maken. In de avond levert dat een onheilspellend gezicht op. De inwoners die dan vertrekken, zien Veenendaal achter zich branden…

Op de schepen is de situatie slecht. De schepen zijn vol, de sanitaire voorzieningen bestaan uit 1 emmer achter een gordijntje en er is nauwelijks medische hulp. In de nacht krijgen de kapiteins de opdracht te stoppen, omdat het zeker is of ze wel veilig door kunnen varen naar het westen. De volgende dag mogen de eerste mensen van boord, ze krijgen onderdak in Jutphaas. Dit dorp moet op 12 mei echter ook evacueren. De andere Veenendalers mogen niet van boord, maar mogen ook niet verder. Op 12 mei krijgen ze toestemming om toch van boord te gaan, ze vinden onderdak in Bergambacht, Ammerstol, Stolwijk, Haastrecht en nog vele andere plaatsen in de omgeving.

Vanaf 17 mei, na de capitulatie, mogen de eerste mensen weer naar huis. Onderweg zien ze sporen van het oorlogsgeweld, maar in Veenendaal is niet gevochten. Wel zijn er 130 huizen in vlammen opgegaan en er is geplunderd. De neergehaalde vliegtuigen zijn een bezienswaardigheid.